Ev Araç-Gereç ve Ekipmanlarının Ergonomik Açıdan Tasarımı

Bugün modern konutlar “ev teknolojisi” terimi ile ifade edilebilecek makinalar ve ekipmanla donatılmıştır. Günümüzde bilim, teknoloji ve sanayideki hızlı ilerleme ile birlikte evlerde aile bireylerinin işlerini kolaylaştıracak araç-gereç ve ekipmanların gelişiminin ve kullanımının artmasının daha da hızlanacağı kaçınılmaz bir gerçek olarak görülmektedir. Ev işlerinin yürütülmesinde araç-gereç ve ekipmanlara sahip olunması işlerin yapılmasını kolaylaştırdığı gibi, aile bireylerinden daha az yardım alınmasını da sağlamaktadır. İş artan bir kolaylıkla ve daha yüksek standardda yürütülebilmektedir. Ancak işlerin yapımında fiziksel gücün azalmasına neden olmasına karşılık, özellikle teknolojik araçlar verimli kullanım ve bakım için gerekli olan bilgi ve beceriye duyulan ihtiyacı artırmıştır.

Araç-gereç ve ekipmanın en verimli bir şekilde kullanılabilmesi için yapılan işe, işi yapan bireye ve işin yapılacağı yere uygun olması gerekir. Böylece yorgunluk ve zorlanmaların azaltılması mümkündür. Monte edilmesi, kullanılması, bakımı ve depolanması kolay olan ev araç-gereç ve ekipmanları işin motivasyonunu artıracaktır.

Ancak bireylerin daha rahat, kolay ve kısa zamanda işleri yapması için piyasaya çıkan bu araç-gerecin ve ekipmanların çoğu zaman kullanıcıya uygun olarak dizayn edilmemiş olması, kullanıcıların verimli olarak bu araç-gereç ve ekipmanları kullanamamasına, yanlış kullanmasına ve hatta çeşitli kazalarla karşı karşıya kalması gibi bir takım problemlerle karşılaşmasına, evde kullanılmayan ama yer tutan araç-gereç ve ekipmanların bulunmasına neden olmaktadır.

Ergonomik açıdan kullanıcılara uygun araç-gereç ve ekipmanın yapılabilmesi için insan vücudunun antropometrik verilerine ihtiyaç vardır. Antropometrik veriler, insanın kullandığı ekipmanın ölçü ve biçimini, insanın çalışma alanını saptamak gibi iki amaç için kullanılabilir. İnsan yeni baştan tasarımlanamayacağına göre onun ölçülerinin bilinmesi ekipman, araç-gereç tasarımının ön koşuludur. Aracın kullanılması, kullanıcının anatomik ve fizyolojik özelliklerine göre dizayn edilmelidir. Yani kullanılan araç-gereç ister sabit ister hareketli olsun kullanıcı ile boyutsal açıdan uyum içinde olmalıdır. Tek tek her bir kullanıcı için uygun olan bir araç-gereç veya ekipmanın üretilmesi mümkün olamayacağı için araç-gereç ve ekipmanlar “ortalama” kullanıcıya uygun olarak yapılarak bu problemin çözüm yoluna gidilmektedir. Ancak bu çözüm; ortalamanın üzerindeki ve ortalamanın altındaki kullanıcılar için uygun olmayan ve ihtiyacı karşılayamayan araç-gereç ve ekipmanların üretilmesi sonucunu doğurmaktadır. Bu nedenle ortalama insan ölçüsüne göre yapılan bir boyutlandırma son derece yanlıştır. Çünkü bu durumda uzanma mesafeleri söz konusu olduğunda ortalama değerden daha küçük ölçülere sahip olanlar yani insanların % 50’si istedikleri yere uzanamayacaklar, hacimler söz konusu olunca da ortalama değerden daha büyük ölçülere sahip olanlar yani insanların % 50’si hacime sığamayacaklardır. Bu nedenle bireylerin ya da vücudun belli bir kısmının sığacağı iç hacimler için (sandalye ve koltuk genişlik ve derinliği gibi) kabul edilen ölçü aralığında maksimum ölçülerdeki kişinin de engellenmemesi için gerekebilecek en düşük ölçüler esas alınmalıdır. Aynı şekilde, bireyin erişmesi gereken alanlar için ise (dolap ve raf yüksekliği gibi) ele alınan ölçü aralığında minumum ölçülerdeki kişinin de zorlanmadan erişebileceği en uzun mesafe ölçü olarak alınmalıdır.

Çeşitli boyutsal özelliklere sahip olan insanların ihtiyaçlarını karşılamada ortaya çıkan güçlükleri gidermede önerilen diğer bir çözüm yolu ise esneklik ve ayarlanabilirliktir. Farklı bireyler tarafından kullanılabilmesi için araç-gereç ve ekipmanlar bireylerin fizyolojik kapasitesi veya belli anatomik ölçülerinin oranına uygun bir şekilde ayarlanabilme yeteneğine sahip olmalıdır. Örneğin en kısa kullanıcıya uygun olarak dizayn edilen araç; belli bir düzenekle hem ortalama hem de uzun kullanıcılar için uygun düzeylere yükseltilebilir veya farklı genişliklere ayarlanabilir hale gelebilmelidir.

Ayrıca ev ekipmanlarının sayılarının az ve modellerinin basit olduğu dönemlerde ekipmanların kullanımına ilişkin bilgiler imalatçı tarafından verilirken günümüzde bireylerin daha rahat ve verimli olarak kullanılmasını sağlamak amacıyla araç-gereç ve ekipmanlar üzerindeki harfler, rumuzlar, semboller ve renkli şifreler kullanılmaktadır. Ancak diyagramlar, renkli ışıklar, dereceli regülatörler vb. ölçülendirmelerin tümü, kullanıcı tarafından gerekli bilginin algılanmasında problem olarak ortaya çıkabilir. Bu nedenle tüm bunların kullanıcıya yardımcı olması, anlamlarının açık olması, belirli standardlara uygun olması gerekmektedir. Böylece meydana gelebilecek hata ve kazaların da büyük ölçüde azalması sağlanabilir.

Tava vb. pişirme araçlarının sap, kulp, tutak gibi tutma yerleri, kapı ve pencerelerin açma, kapama kolları, ekipmanlardaki kontrol düğmeleri günlük yaşamda en çok elle kullanılan parçalardır. Bu parçaların tasarımında kullanıcının el ölçüleri ve elin hareketi dikkate alınmalıdır. Tutma yerinin biçimi ve elin pozisyonu yapılan iş ve kol açısından önemlidir. Bu parçaların biçimi ve yüzeyi kavramayı kolaylaştırmalıdır. Ayrıca ellerin sıcak ve soğuk yüzeylerden korunması için tutma yerlerinin, yeterli şekilde yalıtılmış olması gerekir. Çalıştırılırken tutulması ya da taşınması gereken ekipman ya da makinaların mekanik ve elektriksel korunmaya ek olarak ağırlığı, parçalarının tertibi, makinanın hareketi ve titreşimi gibi bazı konuların da göz önüne alınması gerekir.

Hergün ve sıklıkla kullanılan araç ve gereçlerin kullanıma ve işe uygun olmaması, örneğin bıçakların keskin olmaması, karıştırma kaplarının kullanım ve bakımını zorlaştıracak köşeli vb. biçimde olması zaman ve enerji israfına yol açıp işten yeterli tatmin sağlanamamasına yol açabilir.

Sonuç olarak; gerek evde gerekse ev araç-gereç ve ekipmanlarının tasarımında ergonomi prensiplerinin uygulanması, kaçınılmaz bir olgu olarak görülmektedir.

Ailelerin; yaşama düzeylerinin yükseltilmesi, daha rahat ve daha mutlu bir yaşantı sağlanmasını kendine amaç edinmiş olan ev ekonomistlerinin bu konuda;

- Piyasada mevcut ve ileride çıkacak olan araç-gereç ve ürünleri üzerinde kullanıcı ihtiyacı açısından araştırmalar yapmak, bunların özellikleri ile en ekonomik satın alma, seçme, bakım ve kullanma yollarını bulmak ve tüketiciye iletmek,

- Ev işlerinin yapılmasında insan gücü, zaman ve araç-gereç gibi kaynakların en ekonomik ve verimli kullanılması, psikolojik ve fiziksel yorgunluğun minumuma indirilmesi ile ilgili iş kolaylaştırıcı yöntemler konusunda aileleri bilinçlendirmek ve problemlerine çözüm getirebilecek bilgileri iletmek görev ve sorumlulukları arasındadır.

Ayrıca, aile, araç, değerler, yaşantı biçimi, birey ve aile ihtiyaçları konusunda detaylı bilgilere sahip olan ev ekonomistleri, gelişmiş ülkelerde olduğu gibi elde ettikleri araştırma sonuçlarını ergonomist, tasarımcılar ve konu ile ilgili diğer meslek kuruluşlarına da ileterek tüketici ile aralarında iletişimi sağlamada önemli bir köprü görevini üstlenmelidirler. Özellikle ev araç ve gereçlerinin dizaynı ile ilgili ev ekonomistleri ve konu ile ilgili diğer meslek kuruluşları arasındaki dayanışma bu ürünlerin kullanımını daha güvenli yaparak ailelerin yüklendiği işlerin kolaylıkla yürütülmesine ve sağlıklı bir aile ortamının oluşmasına daha fazla katkıda bulunacaktır.

 Doç.Dr. Oya Hazer